انوع نفقه
نفقه در لغت به معنای هزینه، خرج، روزی و مایحتاج معاش آمده است . معنی اصطلاحی نفقه هم نزدیک به معنی لغوی آن و عبارت از چیزی است که برای گذراندن زندگی ، لازم و مورد نیاز است.
خانواده از دیرباز، کانون اصلی تعاون بوده است. که در آن به انسان آموزش داده می‌شود با دیگران همکاری کند و سرنوشت خویش را وابسته به آن ببیند . عاطفه خیرخواهی را خردمندان ستوده‌اند و قانونگذار نیز مصداق آن را در زمره تکلیف آورده است. الزام در پرداخت نفقه یکی از آن موارد است که به موجب آن اعضای خانواده موظف شده‌اند تا در مواقع لزوم به یاری یکدیگر بشتابند.
در حقوق مدنی ایران ، نفقه در مورد همسرو خویشان و دارای سه مبنای شرعی آیات ،روایات و اجماع است .
● نفقه همسر
قانونگذار در ماده ۱۱۰۵ قانون مدنی ریاست خانواده را از خصایص شوهر دانسته و در تداوم این امتیاز به موجب ماده بعدی تکلیفی مهم بر دوش او نهاده ؛ شوهر را موظف به پرداخت نفقه به زوجه در عقد دائم دانسته است . _در عقد موقت نفقه بر عهده شوهر نیست_به موجب این ماده زن می‌تواند از شوهر مطالبه نفقه کند و در صورت لزوم از طریق مدنی و کیفری او را برای پرداخت نفقه تحت تعقیب قرار دهد.
فلسفه این است که در اکثر خانواده‌های ایرانی ، زنان اموال و درآمد کافی برای تأمین مخارج خود و شرکت در هزینه خانواده ندارند ؛ وانگهی اداره خانه و امور داخلی خانوادگی که وظیفه‌ای بزرگ است به عهده آنهاست و زنان به کار اقتصادی دیگری که منبع درآمد برای آنان باشد اشتغال نمی‌ورزند.
● مفهوم نفقه زن:
در ماده ۱۱۰۷ قانون مدنی در تعریف نفقه آمده است «نفقه عبارت است از مسکن و البسه و غذا و اثاث البیت که به طور متعارف با وضعیت زن متناسب باشد و خادم در صورت عادت به داشتن خادم یا احتیاج او به واسطه مرض یا نقصان اعضاء.»
حالا در پاسخ به این سوال که ، آیا نفقه صرفا شامل موارد مذکور است؟ باید گفت آنچه در این ماده آمده محدود نیست و هرچه بر حسب عرف مورد احتیاج زن باشد، جزو نفقه است و مرد باید آن را برای زن فراهم آورد از کلمه « احتیاج »در این ماده می‌توان همین معنی را استنتاج نمود. همچنین فقهای بزرگ امامیه مانند صاحب جواهر و صاحب مسالک این نظر را پذیرفته و رجوع به عرف را برای تعیین نفقه مرجع لازم می‌دانند.
نکته حائز اهمیت دیگر این که وضعیت و نیاز زن به طور متعارف ملاک ارزیابی است ، نه وضعیت مرد، پس اگر زن از خانواده متمکنی باشد شوهر به ناچار باید وسائل زندگی او را آن چنان که شأن و وضع اجتماعی و خانوادگی او اقتضا می‌کند، فراهم آورد .
● ضمانت اجرای نفقه زوجه :
برای الزام شوهر به پرداخت نفقه ، دو ضمانت اجرای مدنی و کیفری وجود دارد.
ضمانت اجرای مدنی: در ماده ۱۱۱۱ قانون مدنی به زن این حق داده شده تا در صورت خودداری شوهر از نفقه به دادگاه _ دادگاه صالح، دادگاه خانواده محل اقامت شوهر است _مراجعه کند که در این صورت دادگاه میزان نفقه را معین و شوهر را به پرداخت آن محکوم می‌کند، در صورت عدم اجرای حکم از جانب شوهر در مرحله بعد دادگاه از اموال شوهر نفقه را پرداخت می کند و اگر امکان دسترسی وجود نداشته باشد یا شوهر اموالی نداشته باشد که نفقه تأمین شود زن حق طلاق دارد.( مواد ۱۱۱۲ و ۱۱۲۹ قانون مدنی)
● ضمانت اجرای کیفری:
ماده ۶۴۲ قانون مجازات اسلامی _ تعزیرات و مجازات‌های بازدارنده _مقرر داشته که هر کس با داشتن استطاعت مالی نفقه زن خود را در صورت تمکین ندهد یا از پرداخت نفقه سایر اشخاص واجب النفقه امتناع نماید دادگاه او را به ۳ماه و یک روز تا ۵ماه حبس محکوم می نماید.
نکات حائز اهمیت این است که شمول این ماده ، نفقه زمان گذشته را در برنمی‌گیرد و فقط ناظر بر نفقه زمان آینده است ؛ نکته دیگر تمکین زن به معنای ادای وظایف زوجیت اعم از وظایف زناشویی و خانوادگی که به موجب عرف و قانون مشخص شده است می باشد حال زنی که بدون مانع مشروع از وظایف زوجیه امتناع ورزد در اصطلاح «نشوز» کرده و نشوز زن ، استحقاق زن به نفقه را از بین می‌برد ماده ۱۱۰۸ قانون مدنی به همین نکته پرداخته است.
● نفقه خویشان
اقارب جمع اقرب و به معنی خویشان است و برابر ماده ۱۱۳۶ قانون مدنی در روابط بین اقارب فقط اقارب نسبی در خط عمودی اعم از صعودی یا نزولی ملزم به انفاق یکدیگرند. اقراب نسبی در خط عمودی یا خط مستقیم خویشانی را می‌گویند که بعضی از بعضی دیگر به دنیا آمده‌اند اعم از اینکه واسطه‌ای در قرابت آنها وجود داشته باشد( مانند پدربزرگ و مادربزرگ و بالاتر و نوه‌ها) یا قرابت بدون واسطه باشد(مانند پدرو فرزند یا مادر و فرزند).
● نفقه اولاد:
(نفقه اولاد به عهده پدر است و پس از فوت پدر یا عدم قدرت او بر انفاق به عهده پدربزرگ پدری است. در صورت عدم جلسات پدر و اجداد پدری یا عدم قدرت آنها نفقه به عهده مادر است اگر مادر زنده نباشد به عهده پدربزرگ مادری و مادربزرگ مادری و همچنین مادر بزرگ پدری است که در فرض آخر اگر بیش از یک نفر باشند به طور مساوی نفقه بین آنها تقسیم می‌شود.)(ماده ۱۱۹۹ قانون مدنی)
● نفقه پدر و مادر و اجداد:
طبق ماده ۱۲۰۰ قانون مدنی نفقه پدر و مادر برعهده اولاد و در درجه بعد برعهده اولاد اولاد است، بنابراین نفقه پدر و مادر فقیر در درجه اول به عهده اولاد است. اگر پدر و مادر فقط یک فرزند داشته باشند، همه نفقه برعهده اوست و اگر چندفرزند داشته باشند به طور مساوی به پدر و مادر نفقه خواهند داد.
یعنی مشترکا و به نسبت برابر باید مخارج زندگی پدر و مادر خود را بپردازند و از این لحاظ تفاوتی بین دختر و پسر نیست. هرگاه شخصی فرزند بلافصل نداشته باشد یا فرزند او توانایی پرداخت نداشته باشد، نفقه او برعهده اولاد اولاد خواهد بود.
● خصوصیات و شرایط تعلق نفقه به اقارب:
▪ نفقه اقارب ناظر به آینده است: طبق ماده۱۲۰۶قانون مدنی«... اقارب فقط نسبت به آینده می‌توانند مطالبه نفقه نمایند و این برخلاف نفقه زوجه است».
▪ فقر مستحق نفقه: ماده ۱۱۹۷ قانون مدنی درباره شرط فقر در استحقاق نفقه می‌گوید: «کسی مستحق نفقه است که ندار بوده و نتواند به وسیله اشتغال به شغلی معیشت خود را فراهم سازد.»
▪ تمکن منفق: در ماده ۱۱۹۸ قانون مدنی در این خصوص آمده است«کسی ملزم به انفاق است که متمکن از دادن نفقه باشد یعنی بتواند نفقه بدهد بدون اینکه از این حیث در وضع معیشت خود دچار مضیقه شود. برای تشخیص تمکن باید کلیه تعهدات و وضع زندگانی شخصی او در جامعه در نظر گرفته شود.«
▪ متقابل بودن نفقه اقارب: نفقه اقارب یک تکلیف متقابل است( برخلاف نفقه زوجه) یعنی خویشانی که ملزم به انفاق یکدیگرند در صورت فقر یکی و تمکن دیگری این وظیفه را متقابلا دارا می‌باشند مثلا همانطور که پدر توانگر باید به فرزند فقیر خود نفقه بدهد، فرزند توانگر نیز ملزم به انفاق به پدر فقیر است.
● ضمانت اجرای نفقه اقارب:
نفقه اقارب مانند زوجه هم ضمانت اجرای مدنی و هم ضمانت اجرای کیفری دارد.
● ضمانت اجرای مدنی نفقه اقارب:
مستحق نفقه می‌تواند برای نفقه آینده به دادگاه رجوع و از این طریق شخصی را که قانوناً باید به او نفقه دهد با همان سیر مراحلی که برای نفقه زوجه بیان شد .
● ضمانت اجرای کیفری نفقه اقارب:
ماده ۶۴۲ قانون مجازات اسلامی مشترکا نفقه زوجه و اقارب را مدنظر گرفته ، از آنجایی که در قسمت ضمانت اجرای کیفری نفقه زوجه بدان پرداخته شد از بیان مجدد آن خودداری می‌شود.
در پایان باید انصاف داد که اگر قوانین تأمین اجتماعی به درستی و با حسن نیت تدوین و اجرا شوند ضرورت معاضدت های مستقل از افراد و خانواده های آسیب دیده کاسته می‌شود. به عنوان مطلب پایانی ، تأکید می شود که امروزه باید سنت‌های اخلاقی را در خانواده‌ها گرامی بداریم زیرا در دورنمای آینده نیز هیچ گاه دولت نمی‌تواند نقش سرپرستی اجتماعی را بدون کمک خواستن از بنیادهای خانوادگی به خوبی ایفا کند .
مرکز امور زنان و خانواده (women.gov.ir)